Harflerin Sıfatları

Sıfât(صِفَة) ,(صِفَاتُ) kelimesinin çoğuludur. Kökü (وصف) dir. Bir şeyi nitelemek veya keyfiyetini belirtmek manasına gelmektedir.

Sıfat konusunuİbnü’l-CezeriMukaddimeisimli eserinde şöyle anlatır.

20. Beyit

………..صِفَاتُهَا: جَهْرٌ وَرِخْوٌ مُسْتَفِلْ … مُنْفَتِحٌ مُصْمَتَةٌ،

Kelimeler:

جَهْرٌ: Açık, ortada olmak, ilan etmek, sesin şiddetli olması.رِخْوٌ: Yumuşak, gevşek.

مُسْتَفِلْ: Aşağıya doğru.مُنْفَتِحٌ: Açık, kapalı olmayan.مُصْمَتَةٌ: Sessiz.

Tercüme:

Harflerin sıfatları: Cehr, Rihv, Müstefil, Münfetih, Müsmete’dir.

Açıklama:

Harflerin mahreçleriizahtan sonraharflerin sıfatıaçıklanmıştır.

Sıfât (صِفَة) ,(صِفَاتُ) kelimesinin çoğuludur. Kökü (وصف) dir. Bir şeyi nitelemek veya keyfiyetini belirtmek manasına gelmektedir.Harflerin sıfatına gelince o, mahrecinden çıkarken harfte meydana gelen arızi özelliktir.

Sıfat, harflerin birbirinden ayrılmasını sağlar. Mesela aynı çıkış yerini paylaşan (س ص ز) harflerinin birbirinden ayrılması sıfatları ile olur.

Sıfatlar, zıddı olan ve zıddı olmayan diye iki kısma ayrılırlar. Zıddı olan ve olmayan sıfatların toplamı on yedidir.Zıddı olan sıfatlaron tanedir. Geriye kalan yedisinin zıddı yoktur.

Müellif, öncelikle zıddı olan sıfatları zikretmiştir. Zıtlardan beş tanesine sadece isimlerini vermek sûretiyle değinmiş, sonraki beyitlerde karşıtları olan sıfatların isimlerini belirttikten sonra harflerini de sıralamıştır.

Tablo halinde zıtları ile birlikte sıraladıktan sonra izaha geçelim.

Harflerin Sıfatları Tablo Arapça (Zıddı olan harfler)

1CehrMehmus
2RihvetŞedid
3Müstefilİsti’la
4MünfetihMutbak
5MusmataMuzlaka

Hems ve Cehr Sıfatı

21. Beyit

وَالضِّدَّ قُلْ……….………. ……………………………..

مَهْمُوسُهَا: فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ ……………………………

Kelimeler:

الضِّدَّ: Bir şeyin zıddı, zıt.مَهْمُوسُ: Gizlenmiş, düşük ses.

Tercüme:

(Sıfatların) zıtlarını söyle: Mehmus harfleri: “فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ” cümlesindeki harflerdir.

Açıklama:

Bir önceki beyitte zıt sıfatların birinci bölümünü zikrettikten sonra bu bölümde onların karşı sıfatını sayıp harflerini vermektedir.

İlk sıfat cehr ve onun zıttı hems’tir.Hemssözlükte gizli manasına gelmektedir. Istılahta ise harfin telaffuzu esnasında harfle beraber nefesin akması ve harfin mahrecinde baskı uygulamadan okunmasına denir.

Hems harfleri cehr harflerine göre daha yumuşak okunurlar. On tane harfi vardır.

Müellif on harfi ezberlenmesi kolay olsun diye (فَحَثَّهُ شَخْصٌ سَكَتْ) cümlesinde bir araya getirmiştir.

Harfleri şunlardır: (ف، ح، ث، هـ، ش، خ، ص، س، ك، ت)

Hems’in zıddı cehr’dir. Sözlük manası, ortaya çıkarmak veya sesin şiddetli söylenmesidir. Istılahta ise harfin mahrecine baskı yapılması ve nefes akıntısı olmadan okunmasıdır. Geriye kalan on sekiz harf cehr harfleridir.

Şiddet, Rihvet ve Beyniyye Sıfatı

22. Beyit

شَدِيدُهَا لَفْظُ: أَجِدْ قَطٍ بَكَتْ ………………………………

وَبَيـْـنَ رِخْوٍ وَالشَّدِيدِ: لِنْ عُمَرْ ……………………………..

Kelimeler:

شَدِيدُ: Sert, şiddetli.بَيْنَ: arasında, ortasında manalarına gelen zarf-ı mekandır.

Tercüme:

Şiddet (harfleri): “أَجِدْ قَطٍ بَكَتْ”sözüdür. Rehavet ve şiddet arası (harfler): “لِنْ عُمَرْ” harfleridir.

Açıklama:

İkinci zıt sıfat ise şiddet sıfatıdır. Şiddet, sözlükte güç ve kuvvet manasına gelmektedir. Istılahta ise harflerin çıkarılması esnasında çıktığı yere baskı uygulamasından dolayı sesin akmamasıdır.

Harfleri şunardır: (ا، ج، د، ق، ط، ب، ك، ت).

Şiddetin zıddı rihvettir. Rihvet, sözlükte yumuşaklık manasına gelmektedir. Istılahta ise harfin çıkarılması esnasında mahrecine tam dayanmamasından dolayı sesin veya nefesin akmasıdır. Rihvet harfleri, on altıdır.

Bir de şiddet ile rihvet arasında bulunan, beyniyye olarak isimlendirilen sıfat vardır. Bu sıfata müellif (وَبَيـْـنَ رِخْوٍ وَالشَّدِيدِ) sözleriyle işaret etmiştir.

Harfleri (لِنْ عُمَرْ) cümlesinde ifade edilen (ل ن ع م ر) harfleridir.

İstifal, İtbak ve İzlak Sıfatı

23. Beyit

وَسَبْعُ عُلْوٍ: خُــصَّ ضَغْطٍ قِظْ حَصَرْ …………………….

وَصَادُ ضَادٌ طَاءُ ظَاءٌ: مُطْبَقَهْ … وَفَرَّ مِنْ لُبِّ: الْـحُرُوفُ الْـمُذْ لَقَهْ

Kelimeler:

عُلْوٍ: Yüksek, yüce.حَصَرْ: Sınırlandırılmış.مُطْبَقَهْ: Kapalı, toparlanmış, sınırlandırılmış.

فَرَّ: Kaçtı.لُبِّ: Akıl, bir şeyin özü.الْـمُذْلَقَهْ: Keskin ve beliğ olmak.

Tercüme:

Yedi kalın harf: “خُصَّ ضَغْطٍ قِظْ” ile sınırlandırıldı.

İtbak harfleri: “ص ض ط ظْ” İzlak harfleri, “ف ر م ن ل ب” harfleridir.

Açıklama:

Beyitlerin ilk bölümünde bulunan “وَسَبْعُ عُلْوٍ: خُــصَّ ضَغْطٍ قِظْ حَصَرْ” cümlesi kalın harfleri işaret etmektedir.

Harfleri yedi tane olup, “خُــصَّ ضَغْطٍ قِظْ” cümlesinde toplanmıştır.

Beyitte geçen (حَصَرْ) kelimesi nazma uygunluk olması açısından kullanılmış ve hasredildi manasına gelmektedir. Yani harfleri sadece yedi tanedir demektir.

Kalın harfler okunurken dil kökü yukarı doğru kalkmaktadır. Bu nedenle yüksek manasına gelen (عُلْوٍ) kelimesi kullanılmıştır.

Kalın (İsti’la)’nın zıddı, ince diye tercüme edilen “istifal”dır. Harflerinin okunuşu esnasında dilin üst damağa doğru yükselmeyip aşağıda kalmasından dolayı bu isim verilmiştir. Yedi kalın harften geriye kalan harfler ince harflerdir.

İnce harflerde ise dil kökü tamamen yatık bir vaziyette ve aşağı doğru bulunmaktadır. Dilin aşağıda olmasından dolayı da aşağı manasına gelen istifal kelimesi ile ifade edilmiştir.

Cezerî, beytin ikinci kısmında infitah sıfatının zıddı olan itbak sıfatından bahsetmektedir. İtbak sözlükte, “yapışmak, eşit olmak ve uygun olmak” manasına gelmektedir.

İtbakharflerinin telaffuzu esnasında dil ile yukarı damağın yapışmasından dolayı bu isim verilmiştir.

Harfleri beyitte zikredildiği gibi (صَادُ ضَادٌ طَاءُ ظَاء) dır.

İtbak sıfatının zıddı olan infitah ise sözlükte açılmak, ayrılmak manalarına gelmektedir. Dil, bu harfleri teaffuz ederken itbak’ın zıddına açık kalır ve yukarı yapışmaz, dil ile damak arasından hava akar.

Dört itbak harflerinden geriye kalan harfler,infitah harfleridir.

Zıddı olan en son sıfat iseizlak’tır. Sözlükte uç, kenar manasına gelmektedir. Bu harfler dilin ve dudakların uçlarından çıktıklarından dolayı bu ismi almışlardır.

Harfleri “فَرَّ مِنْ لُبِّ” cümlesinde zikredildiği gibi altıdır (ف ر م ن ل ب).

İzlak’ın zıddı iseismat’tır.İsmatsözlükte sessiz olmak veya engellemek manasına gelmektedir. Altı izlak harflerinden geriye kalan harfler ismat harfleridir.

İsmatharfleri sessiz harfler olması itibarı ile Arapça gramer kurallarına göre bu harflerden rubai, humasi ve sudasiden kelime oluşmaz.

Oluşması durumunda kelimenin arapça olmadığına hükmedilir.عسجدkelimesi bu türden bir kelimedir. Altın manasına gelmektedir.

Kelime bütünüyle ismat harflerinden oluştuğundan dolayı Arapça sayılmamıştır.

Safir ve Kalkale Sıfatı

24. Beyit

صَفِيرُهَا: صَادٌ وَزَايٌ سِينُ قَلْقَلَةٌ: قُطْبُ جَدٍ ……..

Kelimeler:

صَفِيرُ: Islık, kuş sesi.قَلْقَلَةٌ: Sallamak, ırgalamak, hareket ettirmek demektir.

Tercüme:

Safir harfleri; (س ز صَ), kalkale ise, “قُ طْ بُ جَ دٍ” harfleridir.

Açıklama:

Müellif zıddı olan sıfatlardan bahsettikten sonra geriye kalan yedi adet zıddı olmayan sıfattan bahsetmeye başlamıştır.

Zıddı olmayan ilk sıfat safir sıfatıdır. Safir sözlükte ıslık veya kuş sesi demektir. Harfleri üç tanedir (س ز صَ). Bu harfler çıkarılırken ıslık sesine benzer bir ses çıktığından dolayı safir denmiştir.

Zıddı olmayan ikinci sıfat ise kalkaledir. Kalkale sözlükte hareket ettirmek manasına gelmektedir.

Kalkale harflerini çıkarırken mahrecinden hareket ettirilerek çıkarıldığından dolayı bu ismi almıştır. Harfleri beş tanedir (قُ طْ بُ جَ دٍ)

Lin Sıfatı

25. Beyit

وَاللِّينُ…………..…… ….……..………………

وَاوٌ وَيَاءٌ سُكِّنَا، وَانْفَتَحَا قَبْلَهُمَا…………….

Kelimeler:

اللِّينُ: Yumuşak,سُكِّنَا: Cezimli, sakin,انْفَتَحَا: Fethalı, üstün almış.

Tercüme:

Lîn ise, öncesi fethalı olan sakin “vav” (و) ve “yâ” (ي) harfleridir.

Açıklama:

Zıddı olmayan üçüncü sıfat, lîn sıfatıdır. Lîn yumuşak demektir. Sakin olan “vav” ve “yâ” harflerinden önce fetha gelmesi durumunda bu iki harf yumuşak okunur.

Lin harflerinin sakin hallerindeki sesi, sakin olan herhangi bir harften daha yumuşak ve daha uzun okunur.

İnhiraf, Tekrir, Tefeşşi, İstitale Sıfatı

26. Beyit

وَالاِنْحِرَافُ: صُحِّحَا…………… ……………………….

فِي اللاَّمِ وَالرَّا، وَبِتَكْرِيرٍ جُعِلْ وَلِلتَّفَشِّي: الشِّينُ، ضَاداً: اسْتَطِلْ

Kelimeler:

الاِنْحِرَافُ: Yoldan çıkmak, sapmak, yönelmek,صُحِّحَ: Doğru, geçerli

تَكْرِيرٍ: Tekrar etmek,جُعِلْ: Kılındı, yapıldı,التَّفَشِّي: Genişlemek, yayılmak,

اسْتَطِلْ: Uzat, uzun yap.

Tercüme:

İnhiraf sıfatı“lam” ve “ra” harfleri için geçerlidir. “Ra” ise tekrir sıfatını alır. “Şin” için tefeşşi sıfatı vardır. “Dat” harfini ise uzat.

Açıklama:

Zıddı olmayandördüncü sıfat inhiraf sıfatıdır. İnhiraf bir şeyin meyletmesine ve sapmasına denir. Harfin telaffuzu esnasında dilin ucunun meyletmesinden dolayı bu isim verilmiştir. Harfleri “lam” ve “ra”dır.

Zıddı olmayan beşinci sıfat ise tekrir sıfatıdır. Tekrir, bir şeyi tekrar etmek manasına gelmektedir. “Ra” harfi söylenirken dil ucunun titremesi demektir. Fazla titreme doğru değildir.

Zıddı olmayan altıncı sıfat tefeşşi sıfatıdır. Sadece “şin” harfinde bulunur. Tefeşşi yayılmak manasına gelmektedir. Harf telaffuz edilirken dilin yanlara doğru yayılmasından dolayı bu isim verilmiştir.

Sıfatların sonuncusu ve zıddı olmayan yedinci sıfat iseistitalesıfatıdır.İstitale“tâ-ve-le” kökünden türemiş olup uzatmak manasına gelmektedir. Harfi “dat”dır.

“Dat” harfi telaffuz edilirken, dilin kenarı azı dişlerinin üzerinden “lam” harfinin mahrecine doğru uzamasından dolayı , bu sıfata istitale ismi verilmiştir.

Sonuç itibarı ile İbnü’l-Cezeri’ye göre harflerin sıfatları 17 tanedir. 10 tane zıddı olan 7 adet ise zıddı olmayan sıfatlardır. Her harfin en az 5 tane sıfatı bulunmaktadır.

Bir harf en fazla 7 sıfat bulundurmaktadır. Bütün harflerin aldığı sıfat tablosu aşağıdaki gibidir.

Harflerin Sıfatları Tablo Arapça

HARF

1

2

3

4

5

67

ا

Cehr

Şiddet

İstifal

İnfitah

İsmat

ب

Cehr

Şiddet

İstifal

İnfitah

İzlak

Kalkale

ت

Hems

Şiddet

İstifal

İnfitah

İsmat

ث

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

ج

Cehr

Şiddet

İstifal

İnfitah

İsmat

Kalkale

ح

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

خ

Hems

Rehavet

İsti’la

İnfitah

İsmat

د

Cehr

Şiddet

İstifal

İnfitah

İsmat

Kalkale

ذ

Cehr

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

ر

Cehr

Tavassut

(Şiddet &

Rihvet)

İstifal

İnfitah

İzlak

İnhiraf

Tekrir

ز

Cehr

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

Safir

س

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

Safir

ش

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

Tefeşşi

ص

Hems

Rehavet

İsti’la

İtbak

İsmat

Safir

ض

Cehr

Rehavet

İsti’la

İtbak

İsmat

İstitale

ط

Cehr

Şiddet

İsti’la

İtbak

İsmat

Kalkale

ظ

Cehr

Rehavet

İsti’la

İtbak

İsmat

ع

Cehr

Tavassut

(Şiddet &

Rihvet)

İstifal

İnfitah

İsmat

غ

Cehr

Rehavet

İsti’la

İnfitah

İsmat

ف

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İzlak

ق

Cehr

Şiddet

İsti’la

İnfitah

İsmat

Kalkale

ك

Hems

Şiddet

İstifal

İnfitah

İsmat

ل

Cehr

Tavassut

(Şiddet &

Rihvet)

İstifal

İnfitah

İzlak

İnhiraf

م

Cehr

Tavassut

(Şiddet &

Rihvet)

İstifal

İnfitah

İzlak

Ğunne

ن

Cehr

Tavassut

(Şiddet &

Rihvet)

İstifal

İnfitah

İzlak

Ğunne

هـ

Hems

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

و

Cehr

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

Lin

(Sakin hali)

ي

Cehr

Rehavet

İstifal

İnfitah

İsmat

Lin

(Sakin hali)

Youtube  kanalımıza abone olun