Mahreç nedir?

Tecvid ilminde harfin çıkış yeri “Mahrec” kelimesi ile ifade edilir. Mahreç kelimesinin çoğulu “Meharic” (mahreçler) ile ifade edilir.

Beş ana mahrec (harf çıkış yerleri) bölgesi vardır.

Ana Mahreçler

1. Cevf (Nefes Boşluğu)

Nefes Borusu ve ağız boşluğu bölgesidir. Nefesin geçtiği bu bölgeden, harekesiz (و ا ى) harfleri, yani Med (Uzatma) harfleri çıkar. Bu harfler harekesiz oldukları için tek başlarına okunamazlar. Harekeli bir harfe bitişir, onu uzatarak okuturlar.

2. Boğaz

(ء هـ) Boğazın göğse bitiştiği yerden çıkar. Hemze (ء), Elif’in (ا)
harekeli halidir.
(ح ع) Boğazın ortasından çıkar.
(خ غ) Boğazın (ağız boşluğuna bitiştiği) üst kısmından çıkar.

3. Dil ve Ağız İçi

(ق) Dil kökü ve tavanından çıkar.
(ك) Dil ortası ile dil kökü arası, ağız tavanına doğru kaldırılarak çıkarılır.
(ج ش ي) Dilin ortası ağız tavanına doğru kaldırılarak çıkarılır..
(ض) Dilin yan tarafı, üst azı dişlerinin iç kısmına bastırıldıktan sonra yavaşça çekilerek çıkar.
(ل) Dil ucu sağ veya sol köşesinin, üst ön diş etlerine değdirilmesi ile çıkar.
(ن) Dil ucu altının, üst ön diş etlerine değdirilmesi ile çıkar.
(ر) Dildeki çıkış noktası, dil üstünün uca yakın kısmıdır. Dil ucu, üst ön damağa doğru kıvrılarak kaldırılır ve bu noktanın titretilmesi ile çıkar. Bu esnada dil; damak, diş gibi yerlere yapışmamalıdır.
(ط د ت) Dil ucu, üst ön iki dişin arkasına değdirilip çekilmesiyle çıkar. (ط) harfinde kalınlığı sağlamak için, dilin gerideki gövde kısmı da ayrıca üst damağa doğru kaldırılır.
(ص س ز) Dil ucu alt ön iki dişin üst kısmına dokunur. Bu haldeyken, dil üzerinden kayan ses, alt ön dişlerin üstünden çıkar. (ص) harfinde kalınlığı sağlamak için, dilin gerideki gövde kısmı da ayrıca üst damağa doğru kaldırılır.

Peltek Harfler

(ظ ذ ث) Dil ucu, üst ön dişlerin keskin yerine değdirilerek çıkar. (ظ) harfinde kalınlığı sağlamak için, dilin gerideki gövde kısmı da ayrıca üst damağa doğru kaldırılır.

4.Dudak

(ف) Üst ön dişlerin ucu, alt dudağın içine değdirilerek çıkar.
(ب م و) Bu harfler iki dudak harfidir. Dudakların kapatılmasıyla (م), kuvvetli kapatılıp açılmasıyla (ب), U pozisyonunda ileri uzatılmasıyla (و) çıkar. Yalnız, üstünlü ve esreli vâv harfinde (وَ وِ), dudağı uzattıktan sonra çekmek gerekirken, ötreli ve sakin vâvlarda (وُ وْ) sadece uzatmak yeterlidir.

5.Geniz

Burun içi bölgesidir. Bu mahreçten harf çıkmaz. Gunne dediğimiz, sesin iki hareke miktarı tutulması işi burada yapılır.

Mahreçler, İbnü’l-Cezeri’nin Mukaddime isimli eserinde şu şekilde geçmektedir.

Mukaddime Mahreçler Konusu 9. Beyit

مَخَارِجُ الحُرُوفِ سَبْعَةَ عَشَرْ … عَلَى الَّذِي يَخْتَارُهُ مَنِ اخْتَبَرْ

Kelimeler:

مَخَارِج: Çıkış yerleri   الحُرُوف: Bir şeyden sapmak,  harfler,  سَبْعَةَ عَشَرْ: On yedi,   يَخْتَارُهُ: Onu seçer,  مَنِ اخْتَبَرْ: (Bu sahada) uzman, bilgi ve kerem sahibi.

Tercüme: 

Kur’an harflerinin çıkış yerleri, (bu sahada) uzman olanların tercihine göre on yedi adettir.

Açıklama:

(مَخَارِجُ) mahrec kelimesinin çoğuludur ve harfin çıktığı yere denir.

(الحُرُوف) Harf kelimesinin çoğuludur. Harf ise, muhakkak (belirli) veya mukadder (takdiri) bir bölgeye dayanmak sûreti ile çıkan sese denir. Bu seslere hece harfleri denir.

(سَبْعَةَ عَشَرْ … عَلَى الَّذِي يَخْتَارُهُ مَنِ اخْتَبَرْ)

Halil b. Ahmed (v. 173/789), Mekki b. Ebi Talib (v. 438/1046) gibi alimlerin de içinde bulunduğu cumhurun görüşüne göre harflerin çıkış yerleri on yedidir. Müellif, (مَنِ اخْتَبَرْ) kelimesi ile ilim sahibi kişilerin tecrübeleri neticesinde ortaya çıkan sayının on yedi olduğunu söylemiştir.

Sibeveyh (v. 180/796) ve Şatibi (v. 590/1193) gibi bazı Arapça dil alimleri, cevf (ağız boşluğu) harflerini saymamak sûreti ile harflerin çıkış yerlerinin on altı olduğunu söylerler. Müberred (v. 286/899) ve bazı alimler de, lâm, nûn ve râ harflerini tek mahreç saymak sûreti ile on dört olduğunu savunur.

Harfler beş ana bölgeye, her bölge de kendi içerisinde kısımlara ayrılmıştır. Mahreçleri tek tek saymadan önce genel şemaya bakacak olursak şu şekilde olur.

Nefes

Boşluğu
(Cevf)

Boğaz

(Halk)

Dil

(Lisan)

Dudak

(Şefeteyn)

Geniz

(Hayşum)

ا و ى

ء هـ

ع ح

غ خ

ق ك

ج ش ي

ض

ل ن ر

ط د ت

س ص ز

ظ ذ ث

ف

 ب م و

Ğunne

Mukaddime Mahreçler Konusu10. Beyit:

لِلْجَوْفِ: أَلِفٌ وَأُخْتَاهَا، وَهِي … حُرُوفُ مَدٍّ لِلْهَوَاءِ تَنْتَهِي

Kelimeler:

اَلْجَوْف: Boşluk, nefes veya ağız boşluğu,أَلِفٌ: Elif  وَأُخْتَاهَا: Elif’in iki kardeşi, حُرُوفُ مَدٍّ: Med harfleri,لِلْهَوَاءِ: Hava boşluğu,تَنْتَهِي: son bulur.

Tercüme:

Cevf harfleri; “elif” ve iki kardeşi olan “vav” ve “yâ”dir. Bunların sesi hava boşluğunda son bulur.

Açıklama:

Yukarıdaki şemada da belirtildiği gibi harfler beş ana bölgeden çıkarlar. Bunları ilki nefes boşluğudur. (اَلْجَوْفِ) boşluk demektir. Nefesimizin, nefes borusu yolu ile ağzımızdan çıktığı bölgeye denir. Ağız boşluğundan fethadan sonra gelen harekesiz “elif”, kesreden sonra gelen harekesiz “yâ” ve dammeden sonra gelen harekesiz “vav” çıkar.

(وَهِي … حُرُوفُ مَدٍّ)

Bu harflere med harfleri denmiştir. Zira kendisinden önceki harfin hareke sesini, bir hareke kadar uzatmaktadırlar.

(لِلْهَوَاءِ تَنْتَهِي)

Bu sesler belli bir yere değmeksizin ağız içinde hava boşluğunda son bulurlar. Harekeli “elif” boğazda, harekeli “yâ” dilin ortasında, harekeli “vav” ise dudaklarda son bulmasına karşın uzatma (med) harflerinin sesleri ağızdan çıktıktan sonra hava boşluğunda son bulurlar.

Mukaddime Mahreçler Konusu11. Beyit

ثُمَّ لِأقْصَى الْحَلْقِ: هَمْزٌ هَاءُ … وَمِنْ وَسَطِهِ: فَعَيْن ٌحَاءُ

أَدْنَاهُ: غَيْنٌ خَاؤُهَا،…………………   ……..

Kelimeler:

ثُمَّ: Sonra,أقْصَى: En uzak, الْحَلْقِ: Boğaz, وَسَطِ: Orta,أَدْنَا: En aşağı, en yakın.

Tercüme: 

Sonra boğaz’ın en uzak bölgesinden “hemze” (أ) ve “he” (هـ), boğazın ortasından “ayn” (ع) ve “ha” (ح),  boğazın ağza en yakın kısmından da “gayn” (غ) ve “ha” (خ) çıkar.

Açıklama:

Harflerin beş ana mahrecinden ikincisi boğazdır. İbnü’l-Cezeri, boğaz bölgesini üçe ayırmış ve her bölgeden iki harf olmak üzere toplam altı harf çıktığını ifade etmiştir.

Birinci bölge, boğazın göğüsle birleştiği nokta olan  (أَقْصَى الْحَلْقِ) dediği ağıza en uzak olan bölgedir. Bu bölgeden “hemze” (أ) ve “he” (هـ) harfleri çıkar.

İkinci bölge, (وَسَطِهِ) ifadesiyle anlattığı boğazın ortasıdır. Buradan da “ayn” (ع) ve “ha” (ح) harfleri çıkar.

Üçüncü bölge ise (أَدْنَا) kelimesi ile ifade ettiği boğazın ağıza en yakın ve dil kökü ile bitişen bölgesidir. Buradan ise “gayn” (غ) ve “ha” (خ) harfleri çıkmaktadır.

Mukaddime Mahreçler Konusu12. Beyit 

……………… وَالْقَافُ: … أَقْصَى اللِّسَانِ فَوْقُ، ثُمَّ الْكَافُ

أَسْفَلُ،……………………………      ………………….

Kelimeler:

اللِّسَانِ: Dil,فَوْقُ: Üst, yüksek, أَسْفَلُ: Yukarının zıddı, aşağı, alt, en aşağı.

Tercüme: 

“Kaf” (ق) harfi ise dil kökünün yukarısından çıkar, sonra “kef” (ك) ise aşağısından çıkar.

Açıklama:

Dil beş ana mahrecin üçüncüsüdür. İbnu’l Cezeri bu mahreci on bölgeye ayırmıştır. Onların ilki ve beşinci mahreç “kaf” (ق) mahrecidir. “Kaf” (ق) dil kökünün boğaza bitişik olan kısmından çıkar. Müellif, (فَوْقُ) kelimesi ile damaklara değdirilmesi ve dil kökünün yukarı kısmı olan boğaza en yakın kısmından çıkarılması gerektiğini ifade etmektedir.

 

Dilin ikinci bölgesi ve altıncı mahrec olan “kef“(ك) ise “kaf“ (ق) harfinin biraz aşağısından yukarı damaklara değmek sûreti ile çıkarılır. Aşağı kelimesi ile yukarı damağın ağza doğru olan bölgesi kastedilmektedir.

Bu iki harfe aynı zamanda “Lehviyeyn” harfleri de denmektedir. Liha, küçük dile denir. Bu iki harfin mahreci dilin kökünün küçük dile yakın olan kısmından çıktığından bu isim verilmiştir.

Mukaddime Mahreçler Konusu13. Beyit 

……………………      وَالْوَسْطُ: فَجِيمُ الشِّينُ يَا ……

Kelimeler:

الْوَسْطُ: Orta. “Sîn” harfi, fetha veya cezim ile okunabilir. Kafiyeye uygunluk olması açısından cezim tercih edilmiştir.

Tercüme: 

(Dilin) ortasından; “cim”, “şin” ve “yâ” (harfleri çıkar).

Açıklama:

Dilin üçüncü bölgesi ve yedinci mahreç dil ortasıdır. Dil ortası ile yukarı damağın orta kısmının birbirine denk geldiği yerdir. Bu bölgeden üç harf çıkar: “Cim” (ج), “şin” (ش), “yâ” (ي).

 

Mukaddime Mahreçler Konusu14. Beyit 

وَالضَّادُ: مِنْ حَافَتِهِ إِذْ وَلِيَا     ……………………………

الاَضْرَاسَ مِنْ أَيْسَرَ أَوْ يُمْنَاهَا … وَاللاَّمُ: أَدْنَاهَا لِمُنْتَهَاهَا

Kelimeler:

وَلِيَا: Takip etmek, denk gelmek, yakınlaşmak. الاَضْرَاسَ: Azı dişleri,  أَيْسَرَ: Sol, يُمْنَى: Sağ, مُنْتَهَى: Uç, son.

Tercüme:

“Dat” (ض) harfi ise dilin sağ veya sol yan tarafının üst azı dişlerine denk geldiği yerden (çıkar). “Lam” (ل) ise dil kenarının en yakın kısmından dil ucunun sonuna denk gelen yerden çıkar.

Açıklama:

Dilin dördüncü bölgesi ve sekizinci mahreç üzerinde en çok konuşulan dat harfine aittir. Dat harfinin mahreci, dilin yan tarafının üst azı dişlerine denk geldiği yerdedir.

Dilin sağ ile sol tarafı bu konuda eşittir. Okuyucu ister sağdan isterse soldan çıkarabilir. Fakat soldan çıkarmak sağa göre daha kolay ve yaygındır.

Bir rivayete göre Hz. Ömer her iki taraftan da çıkarırdı. “Dat” harfi, Arapça hece harfleri içerisinde telaffuzu en zor olan harftir. Bu nedenle Hz. Peygamber (s.a.v.)’ın “Kureyşten olmam itibarı ile “dat” harfini en iyi söyleyeninizim.” sözü nakledilir.

İbnü’l-Cezeri en-Neşr adlı eserinde bu sözün aslının olmadığını ifade eder.

Dilin beşinci bölgesi ve dokuzuncu mahreç ise “lam” harfinin mahrecidir. “Lam” harfi dil kenarının başlangıcı ile sonu arasındaki yerin yukarı damağa denk geldiği yerden çıkar.

Mukaddime Mahreçler Konusu15. Beyit

وَالنُّون ُ: مِنْ طَرَفِهِ تَحْتُ اجْعَلُوا … وَالرَّا: يُدَانِيهِ لِظَهْرٍ أَدْخَلُ

Kelimeler:

طَرَفِ: Kenar, yön, uç, تَحْتُ: Alt, يُدَانِي: Yakın, bitişik, لِظَهْرٍ: Sırt, أَدْخَلُ: Daha içerde.

 Tercüme:

“Nun” harfini dil ucunun alt kısmından yap. “Ra” ise ona yakın fakat (dilin) sırt kısmında daha içerde yapılır.

Açıklama:

Dilin altıncı bölgesi ve onuncu mahreç “nûn” harfinin mahrecidir. “Nun” harfi, dilin uç kısmından çıkar. Cezeri’nin şarihlerinden Kastalani (v. 923/1517) gibi alimler, dilin uç kısmının dişlerden sonra gelen damağın başlangıcına tekabül eden yerden çıktığını söylerken, Sibeveyh (v. 180/796) gibi alimler de, dilin üst ön dişlerin arkasına tekabül ettiği yerden çıkacağını söylemişlerdir.

 

“Ra” harfi ise, dilin yedinci bölgesinden çıkar ve onbirinci mahreçtir. “Ra”, dilin sırt kısmından ve “nûn” mahrecine yakın fakat “nun”a nispetle daha içeriden çıkar.

Mukaddime Mahreçler Konusu16. Beyit

وَالطَّاءُ وَالدَّالُ وَتَا: مِنْهُ وَمِنْ… عُلْيَا الثَّنَايَا، وَالصَّفِيرُ: مُسْتَكِنّ

………………………… مِنْهُ وَمِنْ فَوْقِ الثَّنَايَا السُّفْلَى

Kelimeler:

عُلْيَا الثَّنَايَا: Üst ön dişler.الصَّفِيرُ: İki dudağın ortasından çıkan ses, kuş sesi, ıslık.

مُسْتَكِنّ: Yerleşmiş.الثَّنَايَا السُّفْلَى: Alt ön dişler.

Tercüme:

“Tâ”, “dâl” ve “te” (harflerinin mahreçleri), dil ucu ve üst ön dişlerden (çıkar). safir harfleri (ص س ز) ise dil ucunun, alt ön dişlerin üst tarafına denk geldiği yerden çıkar.

Açıklama:

Dilin sekizinci bölgesi ve on ikinci mahreç, dilin uç kısmının üst ön dişlerin arka kısmı ile damağın olduğu yere denk gelen bölgedir. Bu yerden (ط د ت ) harfleri çıkar. “ta” harfi dil kökünün yukarı kaldırılması ile kalın, diğer iki harf ise dil kökünün düz tutulması ile ince çıkarılırlar.

Dilin dokuzuncu bölgesi ve on üçüncü mahreç, dil ucunun alt ön dişlerin üst tarafına tekabül ettiği yerdir. Harfleri (س ص ز) dir. Beyitte harfleri saymak yerine, sıfatları olan safiri zikretmiştir. Sıfatlar konusunda safir sıfatının ne anlama geldiği anlatılacaktır.

Mukaddime Mahreçler Konusu17. Beyit

وَالظَّاءُ وَالذَّالُ وَثَا لِلْعُلْيَا   …………………………

مِنْ طَرَفَيْهِمَا…………….……     ………..….

Kelimeler:

طَرَفَيْهِمَا: İkisinin ucu (üst diş ile dil ucu).

Tercüme:

“Za” (ظ), “zâl” (ذ) “sâ” (ث) ise, dil ile üst ön dişlerin ucundan.

Açıklama:

Dilin onuncu ve son bölgesi ve on dördüncü mahreç, peltek harfler olan (ظ ذ ث) harflerinin mahrecidir. Bu harfler dil ile üst ön dişlerin uçlarının birbirine denk geldiği yerden çıkarlar.

Şekilde de görüleceği üzere “ظ“ harfi kalın olduğu için dil kökü yukarı doğru kalmışken bu durum ince olan “ذ” “ث”  harflerinde geçerli olmayıp dil kökü düz kalmaktadır.

Mukaddime Mahreçler Konusu18. Beyit

……… وَمِنْ بَطْنِ الشَّفَهْ: … فَالْفَا مَعَ اطْرَافِ الثَّنَايَا الْمُشْرِفَهْ

Kelimeler:

بَطْنِ: İç taraf,الشَّفَهْ: Dudak,اطْرَافِ: Uç, kenar, (طَرَف) kelimesinin çoğuludur.

الثَّنَايَا الْمُشْرِفَهْ:Üst ön dişler.الْمُشْرِفَهْÖn, cephe.

Tercüme:

“Fâ” harfi, üst ön dişlerin uçları ile alt dudağın içine denk geldiği yerden (çıkar).

Açıklama:

Ana beş mahrecin dördüncüsü dudaktır. Dudak ise ikiye ayrılmıştır. İlk  bölümünde bu beyitte ifade edildiği gibi üst ön dişlerin alt dudağın iç tarafına denk gelen yerinden “fâ” harfi çıkar. “Fâ” harfinin mahreci toplam mahreçlerin on beşincisidir.

Mukaddime Mahreçler Konusu19. Beyit

لِلشَّفَتَيْنِ: الْوَاوُ بَاءٌ مِيمُ … وَغُنَّةٌ: مَخْرَجُهَا الْخَيْشُومُ

Kelimeler:

لِلشَّفَتَيْنِ: İki dudak, غُنَّةٌ: Ğunne (Genizden çıkan ses),  الْخَيْشُومُ: Geniz.

Tercüme:

“Bâ”, “vav” ve “mim” harfleri, iki dudaktan çıkar. Gunnenin de mahreci genizdir.

Açıklama:

Dudak bölgesinin ikinci mahrecinden üç harf çıkar (ب) (م) (و). Bu mahreç iki dudaktır. Bu harfler aynı yerden çıksalar da çıkış keyfiyeti farklıdır. Çıkış keyfiyeti için sıfatlar bölümüne bakılabilir.

Ana mahreçlerden beşincisi ve sonuncusu, Arapça’da hayşum denilen genizdir. Geniz yumuşak damağın hemen üstünde bulunur ve burna tabidir.

Genizden, “gizli nûn” da denilen gunne sesi çıkar. Gunne “nûn” ve “mim” harflerinde bulunan bir sestir. Geniz,ihfa, idgam ve iklab kurallarının gunnesinin de çıktığı yerdir.

Diğer videolar içinYoutubekanalımızı ziyaret edebilirsiniz.